RUNKA – RUHNENBERG – zaginiona miejscowość

 Ten XVII-wieczny majątek w pobliżu obecnej granicy z Federacją Rosyjską i Zalewem Wiślanym w przeszłości często zmieniał właścicieli i do 1842 r. był samodzielnym majątkiem, następnie jako folwark przynależał do majątku Schettnienen. Miejscowość po wojnie otrzymała oficjalną polską nazwę Runka. Dziś po osadzie, która należała do przedwojennego powiatu Heiligenbeil nie ma śladu…

 Na wzniesieniu bezpośrednio nad Zalewem Wiślanym jeszcze przed 1945 r. znajdował się majątek Ruhnenberg założony na początku XVII w., który otrzymał swój przywilej w 1619 r. W 1638 r. liczył 2 łany i 21 morg powierzchni i posiadał chełmińskie prawa szlacheckie.

 W pobliżu znajdują się miejsca o zbliżonych nazwach. Są to łąki Runy (Ruhnewiesen) na wschód od Starej Pasłęki znajdujące się za strumieniem-kanałem Runa (Ruhnegraben), który jest dopływem Zalewu Wiślanego i wpada do niego na wschód od St. Pasłęki. Niemiecka nazwa Ruhnenberg lub Runenberg bez wątpienia pochodzi od strumienia, który przez wieki stanowił granicę ziem zakonu krzyżackiego i biskupstwa warmińskiego. Przed wiekami ten nadbrzeżny obszar Zalewu Wiślanego w polodowcowej dolinie Pasłęki był bezużytecznym bagnem. Ruhnenberg na wysokości 6,8 m n.p.m. był wyróżniającym się punktem terenowym na szerokiej płaskiej równinie. Miejsce to było zasiedlone już we wczesnych czasach historycznych, bowiem w Ruhnenberg na południowym skraju lasu Büsterwald, znajdowało się jakieś wczesnopruskie grodzisko. 

 Początkowo majątek, którego pierwsi właściciele nie są znani z nazwiska, pozostawał samodzielnym dobrem, ale w ciągu XVII w. musiał wejść w posiadanie właścicieli dóbr Rusy (Rossen), należących do rodziny von Brandt. Jeden z kolejnych właścicieli kapitan Ahasverus von Brandt ok. 1695 r. sprzedał majątek Rusy z folwarkiem Runka sekretarzowi wojennemu z Królewca Sigismundowi Pathone, który zapożyczył się na tą transakcję. Rodzina Pathone mieszkała w Królewcu a później w Rusach. Po śmierci męża ok. 1713 r. wdowa Regina Pathon wydzierżawiła Rusy i Runkę arrendatorowi Fredrichowi Kantel, który dzierżawił oba miejsca do ok. 1730 r. W dniu 10.06.1721 r. Regina Pathon sprzedała posiadłości staroście Joachimowi Melchiorowi von Bredow (1677-1731), właścicielowi Lipowiny. Jednakże ze względu na liczne długi w 1730 r. na mocy umowy odstąpił majątek swojemu bratu, prepozytowi katedralnemu Havelbergu, Johannowi Heinrichowi I von Bredow (1676-1739) za 45 tys. guldenów, co zaspokoiło częściowo wierzycieli. Jednak w 1734 r. majątek powrócił do spadkobierców Joachima Melchiora von Bredow. W 1741 r. Gerhardt Röhl wydzierżawił Rusy wraz z Runką i majątkiem Neuhöfchen za 900 talarów.

Kiedy Ahasverus Albrecht Ludwig von Brandt przejął w 1752 r. szlacheckie dobra Rusy, wkrótce potem sprzedał Ruhnenberg i Neuhöfchen za 15100 guldenów. Nabywcą majątku prawdopodobnie był wspomniany ok. 1772 r. Gottfried Theodor Groß, który był żonaty z Marie Luise Fischer. W 1789 r. Groß dokupił kolejne 3 łany i 15 morg przy Newecken (Timirjasewo), ale w 1790 r. ponownie je sprzedał. W dniu 22.05.1795 r. w końcu wraz z żoną zdecydował się sprzedać także Ruhnenberg, Neuhöfchen i łąki przy Draudienen, byłemu pisarzowi miejskiemu Christianowi Gottliebowi Fritsch z Heiligenbeil. Łącznie sprzedał 10 łanów za 13000 talarów. W tym samym roku Fritsch ożenił się z Marie Malbrandt, zamieszkał w Runce i przekazał zarządzanie Neuhöfchen farbiarzowi Michaelowi Mohr.

 Pierwsza znana mapa na jakiej pojawia się Ruhnenberg to mapa z lat 1796-1802 autorstwa pruskiego kartografa Friedricha Leopolda von Schroetter (1743–1815) w Atlasie prowincji Prus Wschodnich, Litwy i Prus Zachodnich.

 Podczas wojny francusko-pruskiej 1807 r. w okolicach Runki stacjonowały pruskie jednostki a jeszcze na początku XX w. starzy mieszkańcy z okolic Braniewa nadal opowiadali o głównej placówce wywiadowczej dla całej Mierzei Wiślanej we wsi Runka (Ruhnenberg) w pobliżu ujścia rzeki Pasłęki i ówczesnej placówki pruskiej. Był to wydzielony oddział obserwacyjny liczący 100 koni, z zadaniem obserwowania z bliska Francuzów na lewym brzegu Pasłęki i meldowania bezpośrednio do głównej kwatery pruskiego Korpusu o jego ruchach. Dowódcą placówki w Schettnienen był major Arnim, a między stronami dochodziło do potyczek. Po zakończeniu wojny w 1809 r. właściciel Christian Gottlieb Fritsch wystąpił do armii pruskiej z roszczeniem za dostarczane zaopatrzenie.

 W 1814 r. w Runce gospodarowała jako właścicielka ziemska wdowa Fritsch. Niewiele wiadomo o kolejnych właścicielach, ale w dniu 25.05.1819 r. właściciel Runki ziemianin Johann Friedrich Vogel za 10200 talarów nabył inny majątek Kokoszewo (Henneberg) koło Lipowiny. Nie wiadomo czy on, czy też jego spadkobiercy lub kolejny właściciel przed 1841 r. sprzedali majątek kawalerowi von Schön. Tenże Hans Robert Theodor von Schön (1803-1877) był też właścicielem Groß-Dirleben i był żonaty z Karoline Kirsch. Był najstarszym synem słynnego nadprezydenta Prus Wschodnich i Zachodnich Theodora von Schön (1773-1856). W 1823 r. w prywatnej własności Runenberg żyło 31 mieszkańców, którzy podlegali pod parafię ewangelicką w Gronowie. 

 Samodzielna historia Runki zakończyła się w dniu 28.08.1842 r., gdy Alexander von Bronsart (1803-1877), właściciel Schettnienen (Szczukino) nabył dobra od Roberta von Schön za 12300 talarów w wielkości 4 łanów i 21 morg. Według nabywcy majątek był pięknie położony nad Zalewem, a z dworu rozciągał się wspaniały widok na latarnię morską w Pillau i katedrę we Fromborku. Jednak stojący tam dwór został później rozebrany z wyjątkiem pomieszczeń piwnicznych, w których urządzono mieszkania dla osób starszych, niezdolnych do pracy, można więc przyjąć, że była to nadziemna piwnica. W ten sposób Runka do 1945 r. pozostała folwarkiem należącym do Schettnienen. Podobnie jak w Schettnienen zachowały się stare budynki z muru pruskiego, tak w Ruhnenbergu stała duża stodoła i dom robotniczy z dachem krytym strzechą.

 Hans-Wilhelm Bronsart von Schellendorff (1937-2018) syn ostatniego właściciela Runki wspominał, że w majątku w latach II wojny zmeliorowano około 70 hektarów. Łąki i pastwiska znajdowały się poniżej poziomu wód Zalewu Wiślanego i nie były zbyt wysokiej jakości. Nowo wybudowana przepompownia z rowami i drenami, ułożonymi na wąskich drewnianych drabinkach, aby gliniane rury nie zapadały się w grząskim gruncie, regulowała poziom wody. Do zalewu wpompowano nadmiar wody, a gdy było bardzo sucho, nawadniano ją wodą z Pasłęki. Osiągnięto duży sukces, dzięki czemu całe młode bydło z Schettnienen mogło pasać się w Runce, a także było tam pod opieką w zimie.

    Folwark Ruhnenberg został zdobyty przez wojska sowieckie w dniu 25.03.1945 r. Wcześniej walki na kanale Runka (Ruhnegraben) toczyła 194 dywizja strzelecka, ale w dniu 23.03.1945 r. została zluzowana przez pododdziały 152 Rejonu Umocnionego. W dniu 25.03.1945 r. to 380 samodzielny batalion artylerii i karabinów maszynowych zdobył Runkę i nacierając dalej wraz z 379 batalionem dotarł ok. godz. 11 do Büsterwalde i Leisuhnen (Szczukino). W walce tej zginęło 3 żołnierzy, w tym jeden oficer - kapitan Wasilij Kuzniecow - pomocnik szefa sztabu 380 batalionu. Ich mogiła znajdowała się o 200 m na płn.-zach. do folwarku po lewej stronie drogi. Po wojnie zostali ekshumowani i przeniesieni na Cmentarz Żołnierzy Armii Radzieckiej w Braniewie. Nie wiadomo czy po wojnie planowano zasiedlenie tego miejsca, tym bardziej, że w znajdująca się w pobliżu granica z ZSRR była dość „płynna”, ale w dniu 1.10.1948 r. na mocy Rozporządzenia Ministrów Ziem Odzyskanych i Bezpieczeństwa Publicznego w miejsce nazwy niemieckiej Ruhnenberg nadano polską nazwę Runka.

Gdy von Schellendorff odwiedził ten teren w 2002 r. stwierdził, że w dawnym Ruhnenbergu nie stoi dziś żaden budynek, ale wszystkie fundamenty z dużych kamieni polnych można jeszcze rozpoznać. Na terenie majątku, na nieco wyżej położonej wydmie, pasły się pojedyncze krowy, owce i kozy. Łąki były dobrze utrzymane, a 18 bocianów szukało pożywienia - „widok jak za dawnych lat!".

 Nazwa Ruhnenberg przetrwała w innym małym majątku koło Kühlungsborn w Meklemburgii. Generał porucznik Fritz Bronsart von Schellendorff (1864-1950) - syn ministra wojny Paula Bronsart i szef tureckiego sztabu generalnego w latach 1914-1917 - kupił to gospodarstwo i nazwał je na cześć kawałka rodzinnej wschodniopruskiej posiadłości.

 Jak wspomniano w 1842 r. po zakupie Runka stała się folwarkiem podległym pod majątek Schettnienen. Była to wieś pierwszy raz wzmiankowana w 1406 r. jako Schudenyn. Majątek w Schettnienen należał od 1546 r. do rodziny von der Trenck z Labiau i rodziny von Rabe. Gdy w 1730 r. ostatni spadkobierca Johann Dietrich von Rabe zmarł bezdzietnie, wobec braku męskiego spadkobiercy, lenno przypadło królowi Prus Fryderykowi I Pruskiemu. Jeszcze wcześniej, bowiem w dniu 20.04.1703 r., ten zastawny majątek wszedł w posiadanie Jacoba von Laxdehnen, któremu udało się go ostatecznie nabyć w latach 1736/38 po skomplikowanych procesach własnościowych. Ta rodzina wybudowała ok. 1765 r.  dwór w Schettnienen.

 W 1778 r. majątek nabył pruski porucznik Alexander Georg von Bronsart (1734-1790) a jego syn i dziedzic porucznik Ernst von Bronsart (1781-1860) po zawirowaniach rodzinnych musiał w 1827 r. wystawić majątek na licytację. W jej trakcie jego brat major Alexander von Bronsart (1786-1863) nabył go i w ciągu następnych dziesięcioleci postawił na nogi. W 1862 r. majątek przeszedł na jego pasierba Wilhelma von Lampinet gen. von Bronsart (1819-1886), zaś po jego śmierci majątek nabył jego kuzyn generał Paul Leopold Bronsart von Schellendorf (1832-1891). Generał ten w 1870 r. podczas wojny francusko-pruskiej eskortował cesarza Francuzów Napoleona III do króla Prus Wilhelma I po jego pojmaniu pod Sedanem a później, w latach 1883-1889, został ministrem stanu i wojny. Jego imieniem nazwano ulicę Schellendorfstrasse w berlińskiej dzielnicy Charlottenburg-Wilmersdorf, które nosi do dziś, był też imiennikiem Fortu nr 2 w Królewcu. W 1889 r. mianowany dowódcą I Korpusu Armijnego w Królewcu. Zmarł 2 lata później na zapalenie płuc w swoim majątku Schettnienen. Innymi wybitnymi członkami rodziny byli Hans Bronsart von Schellendorff (1830-1913), w latach 1867-1887 dyrektor opery w Hanowerze, a następnie do 1895 r. szambelan i dyrektor generalny Wielkiego Książęcego Saksońskiego Teatru Dworskiego w Weimarze, Walter Bronsart von Schellendorff (1833-1914), wysoki rangą wojskowy i podobnie jak jego brat minister wojny w 1893 r. oraz generał porucznik Fritz Bronsart von Schellendorf (1864-1950), który podczas I wojny światowej był szefem tureckiego sztabu generalnego w latach 1914-1917.

 W 1874 r. do założonej gminy Leisuhnen weszły gminy wiejskie Carben (Prigorkino), Deutsch Bahnau (Baltijskoje), Preußisch Bahnau (Selenodolskoje) oraz majątki dworskie Büsterwalde, Büsterwalde (Forst), Carben, Gerlachsdorf (Zgoda), Ruhnenberg (Runka), Schettnienen i Wachtbude, tworząc okręg administracyjny Carben. Miejscowość Szczukino to od 1947 r. wspólna nazwa dwóch niezależnych przed 1945 r. miejscowości Leisuhnen i Schettnienen, które znalazły się w obwodzie kaliningradzkim na terenie obecnego powiatu miejskiego Mamonowo.

 Spadkobiercą ministra wojny Paula Leopolda Bronsart von Schellendorf, był jego syn major Wilhelm Bronsart von Schellendorf (1861-1914), który poległ jako dowódca batalionu 59 pułku piechoty w parku Beynuhnen podczas I wojny światowej, gdy bronił Prus Wschodnich przed Rosjanami. Z kolei jego syn i spadkobierca Albrecht (1902-1995) był ostatnim właścicielem Schettnienen i Ruhnenberg. Po I wojnie światowej majątek miał powierzchnię 600 hektarów, z czego 359 ha stanowiły grunty orne, 200 ha łąki i 36 ha las. W stajniach było 246 sztuk bydła, 193 świnie i 69 koni oraz 138 owiec. Żona właściciela Almuth Bronsart von Schellendorf (1906-2005) z domu Trebra, w dniu 27.01.1945 r. zdołała uciec z dziećmi przez Zalew Wiślany na zachód. Z kolei Albrecht von Bronsart dostał się do sowieckiej niewoli.

 Dworek zbudowany w 1765 r. od 1933 r. został obiektem zabytkowym, przetrwał wojnę i do 1985 r. służył jako kwatera dla radzieckich wojsk granicznych, kiedy został zburzony. Część gruntów dworskich znajduje się po polskiej stronie granicy.

Źródła: Wagner W.D. Die Güter des Kreises Heiligenbeil in Ostpreußen. Leer 2005.; Guttzeit E.J. Natangen. Landschaft und Geschichte Gesammelte Beiträge. Marburg/Lahn 1977.; Poschmann A. Die Siedlungen in den Kreisen Braunsberg und Heilsberg. ZGAE nr 18. Braunsberg 1913.; ostpreussen.net bildarchiv-ostpreussen.de