WIEŻA KLESZA
Jednym z nielicznych zachowanych obiektów pochodzących z okresu średniowiecznego jest stojąca w pobliżu braniewskiego amfiteatru Wieża Klesza. Obecnie znajdująca się na terenie Zespołu Szkół Zawodowych, jest częścią Muzeum Ziemi Braniewskiej prowadzonego przez Towarzystwo Miłośników Braniewa. To niezwykle cenne i jedno z najstarszych po Wieży Bramnej średniowiecznych świadectw dawnej świetności Braniewa.
Wieża Klesza (niem. Pfaffenturm), nazywana również prawdopodobnie ze względu na sąsiedztwo klasztoru franciszkanów Wieżą Mniszą (Münchtor). Stoi w północno-zachodnim narożu dawnego Starego Miasta i stanowiła element wewnętrznego muru obronnego okrążającego miasto już od XIV w. Zlokalizowana pomiędzy nieistniejącymi już Wysoką Bramą i Bramą Mniszą. Przed wieżą, w zewnętrznym, niższym miejskim murze obronnym znajduje się bezimienna baszta obronna, a na prawo od niej stojąca do dziś Baszta Prochowa. Wieża stanęła na terenie przyległym do wybudowanego w 1330 r. klasztoru franciszkańskiego w pierwszej połowie XIV wieku i w tym okresie powstały strzelnice w elewacji północnej. Z kolei podwyższenie wieży o kolejną kondygnację w ramach modernizacji murów nastąpiło w 1500 r. i wówczas wykonano oprofilowane okna ostrołukowe. Wieża wybudowana została z cegły i udekorowana charakterystyczną zendrówką (cegłą wypalaną na czarno aż do zeszklenia) ułożoną w romby. Ostatecznie jest to wieża 4 – kondygnacyjna, wybudowana na planie kwadratu ze schodami kręconymi w grubości ściany południowej.
Wieża Klesza stanowiła istotny element fortyfikacji Starego Miasta Braniewa i w średniowieczu razem z innymi obiektami niejednokrotnie stanowiła o skutecznej obronie podczas oblegania miasta. Takie oblężenia Braniewo przetrwało, m.in. podczas wojny trzynastoletniej: w 1455 przez Krzyżaków, a w 1461 i 1462 przez wojska polskie, czy podczas wojny popiej w 1478 oblegane przez Polaków. Podczas wojny pruskiej po zajęciu miasta przez Krzyżaków przez 3 miesiące przetrwało kolejne polskie oblężenie w 1520 r. Czego nie mogli dokonać oblegający miasto Krzyżacy, czy Polacy omal nie dokonał żywioł, otóż w dniu 25.01.1552 r. podczas ogromnego pożaru na przedmieściach i w Starym Mieście, spłonął dach wieży, ale naprawiony został później przez mistrza murarskiego Dominicka.
W kosztorysie powstałym w 1851 r. autorstwa inspektora budowlanego i warmińskiego architekta diecezjalnego Augusta Bertrama (?-1886) opisano ją następująco: „Wieża zbudowana na palnie kwadratu, o wymiarach 26 stóp i 3 cale na 25 stóp i 9 cali”, jednak w rzeczywistości boki mają szerokość 8,25 m. Wysokość ścian do krawędzi dachu wynosi 13 m, dalej opis jest następujący: „mury na wysokości podłogi II pietra mają grubość 6 stóp (1,86 m), wejście prowadzące przez ścianę prowadzące do masywnych schodów ma 2 stopy i 5 cali szerokości (75 cm). Piwnica ma strop belkowy, ale wypełniona jest gruzem i nie można zbadać jej stanu. Brak stropu na trzeciej i czwartej kondygnacji. Masywne schody prowadzą przez ścianę na dach, który pokryty jest bardzo zniszczonymi dachówkami typu mnich i mniszka”. Opis elewacji jest następujący: „na murach widać gotycki bandaż ze wzorem z czarnych wypalonych cegieł, jaki można zauważyć na murach dzwonnicy we Fromborku i w różnych miejscach murów obronnych, jak również pewnymi różnicami na wieży kościoła parafialnego, czy pozostałościach wieży w południowo-zachodnim narożniku zamku biskupiego. W dolnej części wieży, która pierwotnie powstała w regularnym stylu gotyckim zachowane są charakteryzujące ten styl czarne główki cegieł, z drugiej strony starannie wykonany wzór diamentu w górnej części jest częściowym przejściem z gotyku do stylu wedyjskiego. Na tej podstawie można stwierdzić, że Wieża Klesza podobnie jak wymienione wyżej obiekty powstała około 1400 roku”.
Od 1565 r. Wieża Klesza wchodziła w skład kompleksu Collegium Hosianum, znajdującego się w dawnych obiektach klasztoru franciszkanów, przejętych wówczas przez Jezuitów. W 1743 r. władze miasta wydały Jezuitom pozwolenie na budowę nowego Kolegium, którego ściana północna miała oprzeć się na linii wewnętrznych murów miejskich. W efekcie Wieża Klesza znalazła się obok wybudowanego w latach 1743-1771 późnobarokowego, 3- kondygnacyjnego budynku szkolnego. Jeszcze w 1751 r. otrzymali oni kolejne pozwolenie, aby na parterze zamiast okienek strzelniczych wstawić okna oraz wykonać wejście do piwnicy od strony „Referbahn”. Z kolei zachodni mur wewnętrzny biegnący od środka Wieży Kleszej w kierunku ulicy Langgasse (ulica Długa, obecnie Gdańska), przestał istnieć w I połowie XIX w. Tereny przylegające do muru zostały sprzedane w 1852 r. osobom prywatnym i stopniowo zanikały podczas przebudowy przylegających obiektów, a ostatecznie zniknęły podczas budowy nowej auli gimnazjum i kościoła gimnazjalnego.
Po kasacie zakonu Jezuitów w 1780 r. przekształcono szkołę kolejno w Gimnazjum Akademickie i w 1818 r. Liceum Hosianum. Wcześniej bo w 1809 r. rozebrano kościół jezuicki stojący równolegle do budynku głównego. W piwnicy wieży czasowo musiało znajdować się wiezienie, gdyż w XIX w. widoczne były wyryte na ścianach nazwiska więźniów. Potwierdził to w 1844 r. inspektor August Bertram, który chciał utworzyć w piwnicy lodownię oraz skarbnik miejski August Krüger, który w 1849 r. stwierdził ponadto, że drzwi do wieży były wyłamane, a część belek i kamieni otaczających ściany zostało wyłamanych i skradzionych. Inny badacz dziejów Braniewa, wieloletni wykładowca i rektor Liceum Hosianum prof. Joseph Bender (1815-1893), w nieopublikowanym rękopisie spisał wyryte nazwiska zakładając, że należały do przebywających tam uwięzionych.
W 1834 r. wieża została adoptowana do Gimnazjum, przy czym wykonano wówczas elewację z gzymsem wieńczącym oraz okna i przebito wejście na parterze od północno-wschodniej strony do gimnazjum. W tym samym roku planowano urządzenie w niej obserwatorium astronomicznego, którego pomysłodawcą był wybitny nauczyciel Hosianum prof. Wawrzyniec Feldt (1796-1882), jednak mimo obietnic znalezienia niezbędnych środków ze strony królewskiego ministerstwa, władze pruskie nigdy się nie wywiązały. Dlatego namiastka obserwatorium funkcjonowała do 1849 r. i w tym samym roku Wieża Klesza została zwrócona miastu.
W 1851 r. wieża znalazła się dosłownie od krok od rozbiórki, a jej zachowanie zawdzięczamy miejskiemu inspektorowi budowlanemu Augustowi Bertramowi, który w przeciwieństwie do swych poprzedników bardzo zasłużył się dla Braniewa i jego zabytków. Paradoksalnie w XIX w. to pruscy inspektorzy budowlani chronili braniewskie zabytki przez nadgorliwymi władzami miejskimi, które dla zysków uzyskanych z rozbiórki dążyły do usunięcia cennych zabytków, a przecież jeszcze w końcówce XVIII w. było odwrotnie. W tym właśnie roku skądinąd zasłużony dyrektor Gimnazjum Ferdinand Schultz (1814-1893), który zajmował to stanowisko w latach 1846-1856 i był jego pierwszym świeckim dyrektorem, złożył wniosek do władz miasta o rozebranie wieży. Pozyskany budulec chciał przeznaczyć na budowę kościoła gimnazjalnego.
W dniu 1.09.1851 r. magistrat zaproponował wniosek sprzedaży dwóch zrujnowanych obiektów: Wieży Kleszej i Wieży Byczej, a radni miejscy wyrazili zgodę z zastrzeżeniem, że materiał pozyskany z rozbiórki Wieży Kleszej ma być przeznaczony na budowę kościoła gimnazjalnego. Z kolei Rada Miejska w dniu 19.02.1852 r. poprosiła zarząd o zatwierdzenie planu rozbiórki obu wież, uzasadniając wniosek złym stanem technicznym i wysokimi kosztami przeprowadzenia prac remontowych. Załączony kosztorys na remont Wieży Kleszej opiewał na: 351 talarów, 2 srebrne grosze i 10 fenigów. W zasadzie plan rozbiórki miał być wykonany, ale wówczas na drodze miejskich władz stanął inspektor Bertram i jego ekspertyza stanu wieży, w której nie uznał on stanu wieży jako zrujnowanego, a przeciwnie nadającego się do remontu. Otóż mimo to, że Bertram opracował ekspertyzę dotyczącą Wieży Kleszej i Wieży Byczej na zlecenie władz miejskich, wbrew tym władzom wystąpił przeciw planowanej przez magistrat rozbiórce do rządu królewskiego, nazywając słusznie obie wieże ozdobą miasta. Przyznał, że wieże są w złym stanie technicznym, ale również stwierdził, że ich remont jest pożądany. W wykonanym kosztorysie remontu, zaznaczył, że koszty można zmniejszyć o połowę poprzez pozyskanie potrzebnego drewna z Lasu Miejskiego. Ostatecznie w dniu 9.04.1853 r. rząd przyznał rację Bertramowi zakazując magistratowi rozbiórki i nakazując ich naprawę. Polecenie to zostało wykonane częściowo, gdyż w 1855 r. rozebrano częściowo Wieżę Byczą. Jednak odnośnie Wieży Kleszej zarząd miasta opierając się na ekspertyzie Bertrama i poleceniu rządu uznał odmowę rozbiórki. Magistrat w 1857 r. ponownie przyznał ją gimnazjum, ponieważ została uwzględniona w projekcie mającej powstać auli i kościoła gimnazjalnego. Dodać należy, że braniewski architekt i inspektor budowlany August Bertram jest człowiekiem bardzo zasłużonym dla miasta. W latach 1842-43 bezskutecznie walczył z władzami miasta o uratowanie Bramy Kotlarskiej, w 1843 r. według jego projektu remontowano kościół św. Krzyża, zaprojektował też nowomiejskie Kasyno i nadzorował budowę kościoła ewangelickiego (obecnie św. Antoniego).
W 1858 r. wieża stała się ponownie własnością Gimnazjum i od tej pory jest w dobrym stanie technicznym. W latach 1861-1863 zbudowano kościół gimnazjalny, który początkowo nie był połączony z wieżą i budynkiem głównym. W 1904 r. podczas rozbudowy skrzydła zachodniego, kościół gimnazjalny i wieża zostały dołączone do obiektu głównego kolegium. Z kolei od roku 1908 wieża została przebudowana z przeznaczeniem na szkolne archiwum. Kolejna przebudowa kompleksu w latach 1931-1934 nadała mu kształt podkowy, ale jednocześnie zatarła jego zabytkowy charakter i całkowicie zasłoniła Wieżę Kleszą od strony dziedzińca.
Na początku XX wieku szczegółowy wygląd Wieży Kleszej, jak również wielu innych obiektów opisał miejski inspektor budowlany Augustin Lutterberg (1873-1950). Według niego: wejście do piwnicy - winiarni znajdowało się ok. 2,5 metra od naroża wschodniego po lewej stronie wejścia głównego. Piwnica ta była oświetlona przez wąską szczelinę od strony północno-zachodniej. Schody do piwnicy znajdowały się w południowo-wschodniej ścianie i miały szerokość ok. 2 stóp (ok. 60cm), częściowo prowadziły przez ścianę. W ścianie południowo-wschodniej, a częściowo przez północno-wschodnią usytuowane są schody prowadzące na 1 i 2 piętro oraz na poddasze. Parter i klatka schodowa miały okna od strony południowo-wschodniej i północno-wschodniej. Strzelnice znajdowały się na parterze po stronie południowo-zachodniej i północno-zachodniej (ta została zamurowana). Na I piętrze strzelnica była z każdej strony, a na narożniku północno-wschodnim okno do oświetlania schodów. Na II piętrze były po 2 okna.
Podczas bombardowań radzieckich w lutym 1945 r. wieża, jak i inne obiekty została uszkodzona, zniszczony został m.in. dach. Jednak przetrwała rozbiórki, które w latach 50-tych objęły staromiejskie budynki Braniewa mimo, że rozebrano też sąsiedni gmach kościoła gimnazjalnego. W dniu 14.12.1957 r. pod numerem B/239 została wpisana do rejestru zabytków Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. W 1959 r. była zamurowana, a w 1966 r. była to zabezpieczona ruina z prowizorycznym dachem. Wówczas wieża miała wysokość 16 m i kubaturę 1152 m³.
Nieremontowana stała i niszczała aż do roku 1972, gdy została odbudowana i otrzymała ceramiczny dach namiotowy. Odbudowa nastąpiła wraz z kompleksem Hosianum, przy czym zamiast rozebranego kościoła gimnazjalnego powstał przylegający do wieży budynek internatu z płyty betonowej, który obecnie nie jest użytkowany. Do niedawna wchodziła w skład Zespołu Szkół Zawodowych, przez który była częściowo wykorzystywana do celów edukacyjnych.
W 1981 r. dokumentacja Ośrodka Dokumentacji Zabytków wykonana przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Elblągu podawała: "Wieża usytuowana jest w północno-zachodnim narożniku wewnętrznych murów obronnych. Wieża wzniesiona na planie kwadratu. Murowana z cegły o układzie polskim. Stropy drewniane. Drewniana więźba dachowa konstrukcji mieszanej. Czterokondygnacyjna. Trzy niższe kondygnacje zaakcentowane z każdej strony pojedynczym otworem strzelniczym. W czwartej kondygnacji umieszczone są po dwa otwory okienne zamknięte ostrołukowo. Lico wieży zdobione rombowym wzorem z zendrówek. Wieża nakryta dachem namiotowym i dachówką karpiówką”. Podawana wówczas kubatura to 840 m³ a powierzchnia użytkowa 70,5 m².
STAN WIEŻY W KLESZEJ w 1981 R.
Obecnie jest wydzierżawiona przez powstałe w 2016 r. Muzeum Ziemi Braniewskiej prowadzone przez Towarzystwo Miłośników Braniewa. W ostatnich latach została częściowo odremontowana i zaadaptowana na cele muzealne, otrzymała też nowy dach. Wieża wymaga jednak gruntownego remontu, gdyż widoczne są ubytki elewacji, a także odczuwalna wewnątrz wilgoć. Jest to wciąż pochodzący z XIV wieku cenny zabytek architektoniczny i świadectwo świetlanej historii Braniewa.
Wieża Klesza ma wysokość w kalenicy wynoszącą 22,25 m, a samej elewacji frontowej 15,05 m. Powierzchnia użytkowa wynosi 66,15 m², powierzchnia zabudowy 68,89 m², a kubatura 1203,2 m³. Jak wspomniano jest kwadratowa o boku 8,30 m.
Towarzystwo Miłośników Braniewa po przejęciu Wieży Kleszej stopniowo przeprowadziło wiele prac remontowych w jej wnętrzu. Uprzątnięto i zabezpieczyło wszystkie kondygnacje, wymalowano ściany oraz położono ceramiczną posadzkę, zamontowano poręcze na klatkach schodowych. W ramach posiadanych środków zainstalowało w wieży nową instalację elektryczną i oświetlenie oraz doprowadzono centralne ogrzewanie na wszystkie kondygnacje dzięki czemu znacznie zabezpieczyło to wieżę przed wilgocią.
W 2020 r. w Wieży Kleszej znajdują się następujące ekspozycje: parter – Sala rycerska – „w przededniu wielkiej wojny 1409-1410”, I piętro – Sala „Żyliśmy w PRL”, II piętro – cela franciszkańska i III piętro – pokój mieszczański (ekletyzm).
Na 2020 r. zaplanowany jest remont, który obejmie ułożenia pasa nadrynnowego, montaż rynien i 2 rur spustowych oraz przełożenie warstwy dachówek na dachu. Ponadto w ramach naprawy elewacji w ścianie północnej, widoczny ubytek uzupełniony będzie cegłą pełną gotycką na powierzchni 0,6 m².
Czy w wieży straszy? A jakże! Gazeta "Ermlandische Zeitung" pisała w 1934 r., że uczniowie szkoły skarżyli się na to, że w wieży słychać różne hałasy, drzwi otwierają i zamykają się same... duchy powróciły współcześnie, bowiem niektórzy członkowie Towarzystwa Miłośników Braniewa wspominali, że w piwnicy przy wieży straszy...
Bezimienna wieża okrągła. Naprzeciw Wieży Kleszej w zewnętrznej linii miejskich murów obronnych zachowała się bezimienna okrągła wieża obronna, stojąca dokładnie w północno-zachodnim narożniku. Zbudowana stylu gotyckim na pewno w I połowie XV w., gdyż do 1434 r. ukończona została druga zewnętrzna linia murów miejskich. Wieża miała za zadanie obronę zewnętrznego muru obronnego, gdy wróg znajdował się bezpośrednio przy niej. Co prawda na przełomie XIX/XX w. widoczne były tylko jej szczątki, jednak podobnie jak stojące w pobliżu Wieża Klesza i Baszta Prochowa została odbudowana w latach 70-tych.
Wcześniej, bo w dniu 14.12.1957 r. została pod nr B/49 wpisana do rejestru Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. W 1966 r. była to zabezpieczona ruina o kubaturze 1582 m³ i wysokości 7 m. Obecnie wieża jest zasypana, jednak pierwotnie jej piwnica sięgała do głębokości fosy miejskiej. Wieża miała średnicę 8,50 m, a ściany na wysokości piwnicy miały grubość 1,90 m i znajdowały się w nich 4 duże okna strzelnicze o wymiarach 0,60x0,90 m, których na zewnątrz znajdowały się na wysokości ok. 2 m nad poziomem fosy, a urządzenia zamykające okna były rozpoznawalne jeszcze na początku XX w. Wieża jest obecnie zasypana i zadaszona podobnie jak w przeszłości dachem stożkowym, a jej ściany zewnętrzne zostały odnowione wraz całym odcinkiem muru miejskiego podczas remontu Amfiteatru Miejskiego w 2012 r.
Źródła: Achremczyk S., A. Szorc. Braniewo. Olsztyn 1995.; Biskup M. Rozwój przestrzenny miasta Braniewa. Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 3-18. Olsztyn 1959.; Bender J. Über die Entstehungs- und Entwicklungsgeschichte der Stadt Braunsberg, ZGAE 5/1874.; Buchholz F. Braunsberg im Wandel der Jahrhunderte. Braunsberg 1934.; Lutterberg A. Zur Baugeschichte der Altstadt Braunsberg. ZGAE 19/1916; Boetticher A. Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Ostpreussen, t. IV: Ermland. Königsberg 1894.;